Αμερικανο-Κινεζικός Ανταγωνισμός για την «κατάκτηση» της Σελήνης

Σε πρόσφατο άρθρο μας [1] αναφερθήκαμε στην έντονη αρθρογραφία του περασμένου έτους σχετικά με το φερόμενο νέο διαστημικό ανταγωνισμό μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας, αντίστοιχο του ανταγωνισμού μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης κατά τον ψυχρό πόλεμο, με αφορμή δηλώσεις του Bill Nelson, διευθυντή της NASA και πρώην αστροναύτη και γερουσιαστή της Φλόριντα ‒ ότι η Κίνα, αξιοποιώντας τις πρόσφατες διαστημικές της επιτυχίες (Κινέζικος διαστημικός σταθμός Τiangong, αποστολές «Chang’e» κ.α.) έχει σκοπό να δημιουργήσει βάσεις στη Σελήνη και να κυριαρχήσει επί των πλουσιότερων σε κοιτάσματα τμημάτων της επιφάνειάς της, εμποδίζοντας την πρόσβαση σε άλλα κράτη, και επομένως ότι οι δύο χώρες βρίσκονται σε διαστημική κούρσα με στόχο την εκμετάλλευση της Σελήνης. Aναφερθήκαμε και στις απαντητικές δηλώσεις του εκπρόσωπου του υπουργείου Εξωτερικών της Κίνας, Zhao Lijian, και του Yang Yuguang, ανώτερου ελεγκτή της Κινεζικής διαστημικής βιομηχανίας και αντιπρόεδρου της επιτροπής διαστημικών μεταφορών της Διεθνούς Αστροναυτικής Ομοσπονδίας, ότι το εν εξελίξει διαστημικό πρόγραμμα της Κίνας έχει στόχο την ανάπτυξη υψηλής τεχνολογίας και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων, και ότι θεωρεί ανούσια την έννοια του ανταγωνισμού με άλλες χώρες.

Πράγματι, το τελευταίο διάστημα η επιστημονική δραστηριότητα σχετική με το διαστημικό πρόγραμμα της Κίνας βρίσκεται σε έξαρση, εστιάζοντας σε τεχνολογίες αιχμής όπως για παράδειγμα την ανάπτυξη πυραύλου επόμενης γενιάς, για να φέρει αναβαθμισμένο σκάφος μεταφοράς αστροναυτών, αλλά και αντίστοιχου σκάφους με δυνατότητα προσελήνωσης. Στις 25 Απριλίου, κατά τη διάρκεια επιστημονικού συνεδρίου στην πόλη Χεφέι, ο Γενικός Διευθυντής του Εργαστηρίου Εξερεύνησης Βαθέους Διαστήματος (DSEL), Wu Weiren, είπε ότι σύντομα θα συσταθεί ο Διεθνής Οργανισμός Συνεργασίας Ερευνητικού Σταθμού Σελήνης (ILRSCO) για να συντονίσει και να διαχειριστεί την κατασκευή σεληνιακής βάσης. Κατά την τελετή έναρξης του συνεδρίου ο Κινεζικός Οργανισμός Διαστήματος και ο Οργανισμός Διαστημικής Συνεργασίας Ασίας-Ειρηνικού, μέλη της οποίας είναι οι Κίνα, Μπαγκλαντές, Ιράν, Μογγολία, Πακιστάν, Περού και Ταϊλάνδη υπέγραψαν κοινή πρόθεση συνεργασίας. Ενώ, όπως δήλωσε ο Wu, έχουν ήδη υπογραφεί Μνημόνια Συνεργασίας με τη Ρωσία, τα Αραβικά Εμιράτα, τη Βραζιλία, την Αργεντινή, και ετοιμάζονται να υπογραφούν και με άλλες χώρες. Κατά την διάρκεια του συνεδρίου παρουσιάστηκε αναλυτικά το πρόγραμμα των αποστολών Queqiao-2, Chang’e-7 και Chang’e-8, που θα οδηγήσουν την Κίνα, χωρίς αμφιβολία όπως δήλωσε ο Wu Weiren, στο να προσεληνώσει αστροναύτες πριν από το 2030.

Καλλιτεχνική απεικόνιση της Κινεζικής Σεληνιακής βάσης (Image credit: gremlin/Getty Images)

Σε νομικό επίπεδο, η στρατηγική της Κίνας για το διάστημα συνδυάζεται με την προώθηση ενός ρυθμιστικού πλαισίου, συνάπτοντας σειρά διμερών και πολυμερών συμφωνιών [2], προτείνοντας ουσιαστικά μια εναλλακτική ρυθμιστική προσέγγιση σε απάντηση στις συνεργασίες και τα Artemis Accords που προωθούνται από τις ΗΠΑ [3] (τα Artemis Accords προτάθηκαν με αφορμή το διαστημικό πρόγραμμα Artemis ‒που στοχεύει στην μακροπρόθεσμη παραμονή του ανθρώπου στη Σελήνη και τη δημιουργία βάσης στον Άρη μέσα στις επόμενες δεκαετίες [4])· ενισχύει δηλαδή όλο και περισσότερο τον ρόλο και τη δράση της σε διεθνές επίπεδο, προτείνοντας την υιοθέτηση κανόνων δικαίου (βλ. πχ. την πρόταση υιοθέτησης διεθνούς συνθήκης κατά της τοποθέτησης όπλων στο διάστημα, του 2008 [5]) και δημιουργώντας νέες συνθήκες για την ενίσχυση της διακρατικής συνεργασίας στο διάστημα [6].

Προς το παρόν όμως, ουσιαστική προϋπόθεση για τη νόμιμη υλοποίηση αποστολών στη Σελήνη, είναι η συμφωνία αυτών προς το διεθνές δίκαιο του διαστήματος όπως αυτό ισχύει μέχρι τώρα. Έτσι, βάσει του διεθνούς δικαίου, το ερώτημα αν νομιμοποιείται καταρχήν η οποιαδήποτε οντότητα (κράτος ή πολύ περισσότερο ιδιωτική εταιρία) να εκμεταλλεύεται εμπορικά πόρους σε άλλα πλανητικά σώματα ή να ιδιοποιείται εδάφη τους, έχει ξεκάθαρα αρνητική απάντηση. Τέτοιες πρακτικές ή διεκδικήσεις είναι πλήρως αντίθετες προς τους θεμελιώδεις κανόνες του διεθνούς δικαίου του διαστήματος, ιδίως προς το άρθρο ΙΙ της Συνθήκης για το Εξωατμοσφαιρικό Διάστημα (Outer Space Treaty/OST, 1967) που ορίζει ρητά ότι το διάστημα, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και των ουράνιων σωμάτων, δεν υπόκειται σε εθνική ιδιοποίηση με αξίωση κυριαρχίας, μέσω χρήσης ή κατοχής, ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο. Με βάση δε τους κανόνες της OST, η δυνατότητα και οι προϋποθέσεις εξερεύνησης και χρήσης των πόρων της Σελήνης ρυθμίστηκαν περαιτέρω στη «Συμφωνία για τις Δραστηριότητες των Κρατών επί της Σελήνης και των Άλλων Ουράνιων Σωμάτων» (Moon Treaty, ή και Συμφωνία για τη Σελήνη [7]), που υιοθετήθηκε το 1979 στο πλαίσιο του ΟΗΕ. Έτσι, η Συμφωνία για τη Σελήνη δημιουργεί ένα πλήρες νομικό πλαίσιο για τέτοιες αποστολές, αναφέροντας πως κάθε δραστηριότητα στη Σελήνη θα πρέπει να είναι σύμφωνη με το άρθρο ΙΙ της OST, να έχει στόχο τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια, και να γίνεται αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς˙ επίσης, οι δραστηριότητες στη Σελήνη θα πρέπει να γίνονται προς όφελος όλων των κρατών, ανεξαρτήτως της οικονομικής ή επιστημονικής τους ανάπτυξης. Η συμφωνία περιέχει πολλές ακόμα δεσμευτικές διαδικασίες, σημαντική εκ των οποίων είναι ότι τα κράτη αναλαμβάνουν να θεσπίσουν ένα διεθνές καθεστώς για τη δίκαιη εκμετάλλευση των πόρων της Σελήνης, με σκοπό την ορθή χρήση τους όσο και την αξιοποίησή τους προς όφελος όλων των κρατών.

Δυστυχώς τα κράτη έδειξαν αξιοσημείωτη απροθυμία να προσχωρήσουν στη Συμφωνία για τη Σελήνη, ενώ οι μεγάλες δυνάμεις που δραστηριοποιούνται στο διάστημα (όπως οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ρωσία) δεν την έχουν μέχρι σήμερα επικυρώσει, με προφανή στόχο τη μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων καθώς οι δραστηριότητές τους στη Σελήνη θα υπάγονται ‒εν τέλει‒ μόνο στις γενικές διατάξεις της OST [8]. Την ίδια στιγμή, οι εξελίξεις στη διαστημική τεχνολογία και στη δυνατότητα υλοποίησης αποστολών εξόρυξης σε αστεροειδείς, σε συνδυασμό με την επιχειρηματική λογική της εκμετάλλευσης οποιονδήποτε πόρων που θα μπορούσαν να ιδιοποιηθούν, οδήγησαν στην εμφάνιση απόψεων σύμφωνα με τις οποίες δε θα πρέπει να θεωρηθεί ιδιοποίηση ενός ουρανίου σώματος η αφαίρεση (μέσω εξόρυξης) μικρού τμήματος του, αν δεν έχει ως αποτέλεσμα ουσιαστική ζημία ή καταστροφή του· ήτοι, ότι δεν τελείται παραβίαση του άρθρου ΙΙ της OST, και επομένως η διαδικασία εξόρυξης θα πρέπει να κρίνεται αποδεκτή [9].

Στο πλαίσιο λοιπόν μίας τέτοιας συλλογιστικής, οι ΗΠΑ πρώτες διεμβόλισαν την ξεκάθαρη απαγόρευση του άρθρου ΙΙ της OST, υιοθετώντας τον US Commercial Space Launch Competitiveness Act (2015), με σκοπό την προώθηση της αξιοποίησης διαστημικών πόρων, κατοχυρώνοντας δικαίωμα στην εξόρυξη και εκμετάλλευση διαστημικών πόρων για εμπορικούς σκοπούς [10]. Για τους ίδιους λόγους, το Λουξεμβούργο υιοθέτησε, το 2017, τον πρώτο νόμο ευρωπαϊκού κράτους [11] για την εξερεύνηση και την εμπορική εκμετάλλευση των διαστημικών πόρων [12]. Σύμφωνα δε με τη γενική διατύπωση του άρθρου 1 του νόμου αυτού, οι διαστημικοί πόροι δύνανται να αποτελέσουν αντικείμενο δικαιώματος ιδιοκτησίας [13].

Οι εξελίξεις αυτές προκάλεσαν αντιδράσεις από νομικούς (βλ. Blount & Robinson; 2016 [14]), δημοσιογράφους αλλά και επίσημους θεσμούς, όπως το Συμβούλιο της Επικράτειας του Λουξεμβούργου, λόγω της αντίθεσής τους προς το θεμελιώδη κανόνα της OST (άρθρο ΙΙ), αλλά και λόγω της δυσκολίας εφαρμογής του προτεινόμενου κανονιστικού πλαισίου εξόρυξης και εμπορίας διαστημικών πόρων. Υποστηρίχθηκε δηλαδή πως ακόμα και αν κατοχυρώνεται ‒εθνικά‒ κάποιο δικαίωμα εξόρυξης, θα είναι ανέφικτη η προστασία της περιοχής εξόρυξης (στον αστεροειδή ή τη Σελήνη), αλλά και των εξορυχθέντων πόρων σε περίπτωση αμφισβήτησης/κατάσχεσης από άλλο κράτος [15]. Εντούτοις, οι νόμοι υιοθετήθηκαν, με το έωλο, κατά την άποψη μας, επιχείρημα πως η ερμηνεία της OST (άρθρο ΙΙ) θα πρέπει να προσαρμοστεί στην εμπορική και επιχειρηματική λογική και στις ανάγκες της βιομηχανίας, παρέχοντας κίνητρα στους ιδιωτικούς επιχειρηματικούς φορείς.

Επομένως, είναι καταφανές ότι οι πρώτοι που αμφισβήτησαν εν τοις πράγμασι τους διεθνείς αυστηρά περιοριστικούς κανόνες της OST, με βολικές νομικές ερμηνείες και πέρασαν εθνικές νομοθεσίες που να τους επιτρέπουν να εκμεταλλευτούν διαστημικούς πόρους για δικό τους εμπορικό όφελος (ουσιαστικά, διάνοια κυρίου) σε πλανητικά σώματα άρα και στη Σελήνη, είναι οι ΗΠΑ και οι Ευρωπαίοι. Υπό αυτό το πρίσμα, οι δηλώσεις του διευθυντή της NASA, Bill Nelson, πιθανώς θα πρέπει να ερμηνευτούν ότι οι ΗΠΑ ενώ επεδίωκαν αρχικά να θέσουν αυτές υπό τον έλεγχο τους τα όποια πλούσια κοιτάσματα πετρωμάτων υπάρχουν στη Σελήνη (βασιζόμενες στον κανόνα της εξυπηρέτησης κατά προτεραιότητα/first come, first served basis [16]), φοβούνται ότι αυτό μπορεί να μην το επιτρέψει η πιθανή πρωτοπορία της Κίνας σε αυτή τη φερόμενη κούρσα [17] και προσφεύγουν στην επίκληση του κινδύνου κινεζικής επιθετικότητας, χρησιμοποιώντας μάλιστα και αναφορές στις πρόσφατες διενέξεις στη Νότια Κινεζική θάλασσα.

Καλλιτεχνική απεικόνιση του διαστημικού οχήματος της αποστολής Artemis που θα προσεληνώσει αστροναύτες στη Σελήνη (copyright NASA).

Σε κάθε περίπτωση, πέρα από τον ανταγωνισμό στο διάστημα που κυριαρχείται από τα επιμέρους εθνικά συμφέροντα, είναι προφανές ότι η εκμετάλλευση διαστημικών πόρων είτε από κράτη είτε από φορείς του ιδιωτικού δικαίου, στη βάση ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων, θα οδηγήσει σε καταστάσεις αντίθετες με το πνεύμα αλλά και το γράμμα της OST και της Συμφωνίας για τη Σελήνη, που παρέχουν μεν δικαίωμα αξιοποίησης των διαστημικών πόρων αλλά μόνο προς το συμφέρον όλων των χωρών και των λαών του πλανήτη μας. Όπως πολύ καλά γνωρίζουμε από την εμπειρία των τελευταίων αιώνων, και με δραματικά αποτελέσματα για λαούς, περιβάλλον, πανίδα και χλωρίδα, η ιδιωτική πρωτοβουλία στις πλείστες όσες των περιπτώσεων λειτούργησε καθαρά και μόνο στη βάση της μεγιστοποίησης της κερδοφορίας, με ελάχιστα κοινωνικά και περιβαλλοντολογικά αντανακλαστικά. Η ιστορική λοιπόν εμπειρία αλλά και η λογική θα υπαγόρευε -αν μη τι άλλο- την αποφυγή προσεγγίσεων ιδιοκτησιακής φύσης επάνω στους πόρους του διαστήματος, και αυτό σε κάθε επίπεδο.

Για εμάς η καθαρή θέση στο ζήτημα είναι ότι η όποια εκμετάλλευση πόρων πλανητικών σωμάτων (Σελήνης, αστεροειδών κλπ.) θα πρέπει γίνεται με όρους εξαιρετικά χαμηλής επεμβατικότητας, με ιδιαίτερη προσοχή για την προστασία του διαστημικού και γήινου περιβάλλοντος από «επιβλαβή μόλυνση» που θα έθετε σε κίνδυνο την ακεραιότητα της επιστημονικής εξερεύνησης του διαστήματος αλλά και διαστημικών δραστηριοτήτων πάσης φύσεως, συμπεριλαμβανομένης της αναζήτησης ζωής (σύμφωνα με την Πολιτική Πλανητικής Προστασίας της Επιτροπής Διαστημικής Έρευνας COSPAR [18]), και να είναι προς όφελος όλων των λαών του πλανήτη, σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο, όπως αυτό καθορίζεται τόσο στη OSΤ όσο και στη Συμφωνία για τη Σελήνη.

[1] Μ. Πλειώνης, Α. Κοσκινά, Πόροι της Σελήνης: το νέο πεδίο διεθνούς ανταγωνισμού, ΑΠΕ-ΜΠΕ 11.02.2023, https://www.amna.gr/home/article/707682/Arthro-ton-Manoli-Pleioni-kai-Anthis-Koskina—Poroi-tis-Selinis-to-neo-pedio-diethnous-antagonismou

[2] International Cooperation in outer space, China National Space Administration – 07.01.2022, http://www.cnsa.gov.cn/english/n6465668/n6465670/c6840364/content.html

[3] “Since 2011, however, bilateral interaction on space technology has been sternly discouraged by the United States. A law passed that year championed by Congressman Frank Wolf, then chairman of a key House appropriations subcommittee, prohibits NASA and the White House Office of Science and Technology Policy from engaging in direct bilateral cooperation with China or China-affiliated organizations without explicit authorization from Congress and the FBI”, Bruce W. MacDonald, Carla P. Freeman, and Alison McFarland, China and Strategic Instability in Space: Pathways to Peace in an Era of US-China Strategic Competition, UNITED STATES INSTITUTE OF PEACE – Special Report no 515 February 2023, p. 12, https://www.usip.org/sites/default/files/2023-02/20230209-sr-515-china-strategic-instability-space.pdf

[4] Artemis Accords, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Artemis_Accords.

[5] Letter dated 2008/02/12 from the Permanent Representative of the Russian Federation and the Permanent Representative of China to the Conference on Disarmament … of the draft “Treaty on Prevention of the Placement of Weapons in Outer Space and of the Threat or Use of Force against Outer Space Objects (PPWT)” introduced by the Russian Federation and China, https://digitallibrary.un.org/record/633470

[6] BRICS Space Cooperation Joint Committee was established to open the five countries’ remote sensing satellite constellation data sharing, China Center for Resources Satellite Data and Applications – 25.07.2022, https://www.cresda.com/zgzywxyyzxeng/headlines/article/20221101105651312836361.html

[7] UN Treaty Collection / Agreement governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies, NY1979, https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXIV-2&chapter=24&clang=_en

[8] Όπως αυτές συμπληρώνονται με τις διατάξεις της Συμφωνίας για τη Διάσωση των Αστροναυτών, την Επιστροφή των Αστροναυτών και την Επιστροφή Αντικειμένων που Εκτοξεύθηκαν στο Εξωατμοσφαιρικό Διάστημα του 1968 [Rescue Agreement], της Σύμβασης περί διεθνούς διαστημικής ευθύνης του 1972 και της Σύμβασης για την καταγραφή διαστημικών αντικειμένων του 1975.

[9] Η θέση αυτή στηρίζεται επιπλέον και στην άποψη κατά την οποία παρότι οι δραστηριότητες εξόρυξης θεωρούνταν υλοποιήσιμες ήδη την εποχή της υιοθέτησης της Συμφωνίας για τη Σελήνη (το ενδεχόμενο αυτό μνημονεύεται στο άρθρο 11.5), δεν απαγορεύτηκαν ρητά. Βλ. αναλυτικά Cheney, Thomas (2019). There’s No Rush: Developing a Legal Framework for Space Resource Activities. Journal of Space Law, 43 pp. 106–150.

[10] U.S. Commercial Space Launch Competitiveness Act, §51303 /Title IV Space Resource Exploration and Utilization: US citizens and entities are “entitled to any asteroid resource or space resource obtained, including to possess, own, transport, use, and sell the asteroid resource or space resource obtained in accordance with applicable law, including the international obligations of the United States”.

[11] ο Λουξεμβούργο θεσπίζει τον πρώτο ευρωπαϊκό νόμο για την εκμετάλλευση των διαστημικών πόρων, Le Monde, 31 Ιουλίου 2017, https://www.lemonde.fr/economie/article/2017/07/31/le-luxembourg-promulgue-la-premiere-loi-europeenne-sur-l-exploitation-des-ressources-spatiales_5167065_3234.html

[12] Νόμος της 20^ης Ιουλίου 2017 για την εξερεύνηση και την εκμετάλλευση των πόρων του διαστήματος , διαθέσιμος στη διεύθυνση http://legilux.public.lu/eli/etat/leg/loi/2017/07/20/a674/jo

[13] Νόμος της 20^ης Ιουλίου 2017, άρθρο 1: “Space resources are capable of being owned”.

[14] P.J. Blount & Christian J. Robinson, One Small Step: The Impact of the U.S. Commercial Space Launch Competitiveness Act of 2015 on the Exploration of Resources in Outer Space, 18 N.C. J.L. & Tech. 160 (2016). https://scholarship.law.unc.edu/ncjolt/vol18/iss2/1

[15] National Space Legislation, A Comparative and Evaluative Analysis edited by Annette Froehlich & Vincent Seffing a. (Springer. 2018), σελ. 125 επ.

[16] Von der Dunk F.G., Billion-dollar questions? Legal aspects of commercial space activities (2018), Uniform Law Review n. 23, σελ. 429.

[17] Erwin S., Space Force to seek budget boost beyond 2023, China’s capabilities are ‘close to ours’, SpaceNews, 25 October 2022, available at https://spacenews.com/space-force-to-seek-budget-boost-beyond-2023-chinas-capabilities-are-close-to-ours/

[18] COSPAR (2020a). COSPAR policy on planetary protection. Space Res. Today 208.
https://cosparhq.cnes.fr/assets/uploads/2020/07/PPPolicyJune-2020_Final_Web.pdf