Ο «Αστέρας των Χριστουγέννων» και η Σύνοδος Δία – Κρόνου

Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με την αστρονομική ερμηνεία – επιστημονική προσέγγιση του «αστέρα των Χριστουγέννων». Λέγοντας στο εξής «αστέρας των Χριστουγέννων» θα εννοούμε όποιο αστρονομικό φαινόμενο ή ουράνιο σώμα, θα μπορούσε να είχε παρατηρηθεί κατά την εποχή της γέννησης του Ιησού.

Η όλη αναζήτηση αποτελεί στην ουσία μια εξαιρετική αφορμή για να συζητήσουμε ορισμένα ενδιαφέροντα θέματα παρατηρησιακής Αστρονομίας.

Θα αναφερθούμε επίσης σε ένα επίκαιρο αστρονομικό φαινόμενο το οποίο βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη: στην εντυπωσιακή σύνοδο των πλανητών Δία και Κρόνου που θα κορυφωθεί στον χειμερινό ουρανό, στις 21 Δεκεμβρίου 2020, κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Ένα ουράνιο φαινόμενο, το οποίο μπορεί πολύ εύκολα να παρατηρηθεί και δια γυμνού οφθαλμού, ακόμα και από έναν αρχάριο παρατηρητή.

«Ο Aστέρας των Χριστουγέννων»

Για να εξετάσουμε τις πιθανές αστρονομικές ερμηνείες του ουράνιου αντικειμένου που ονομάζουμε «αστέρα της Βηθλεέμ» ή «άστρο των Χριστουγέννων», πρέπει αρχικά να προσδιορίσουμε το χρόνο παρατήρησής του και στην συνέχεια να μελετήσουμε τις υπάρχουσες πηγές που αφορούν την περιγραφή του.

Το πρώτο ερώτημα που χρειάζεται να απαντηθεί αφορά την χρονολογία γέννησης του Ιησού.

Η δημιουργία ημερολογίου με αφετηρία τη γέννηση του Ιησού προτάθηκε για πρώτη φορά το 532 μ.Χ, όταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ανέθεσε στον εκκλησιαστικό συγγραφέα Διονύσιο τον μικρό αυτό το έργο. Η έως τότε χρονολόγηση ξεκινούσε από την κτίση της Ρώμης. Ο Διονύσιος ο μικρός όρισε ως έτος Γέννησης το 1μ.Χ, το οποίο αντιστοίχισε στο έτος 754 από κτίσεως Ρώμης. Υπήρξαν όμως και ιστορικά και μαθηματικά λάθη στους υπολογισμούς του. Αξίζει να αναφέρουμε την παράληψη του έτους μηδέν στο νέο ημερολόγιο, αφού σε εκείνη την εποχή ήταν άγνωστη η χρήση των αλγεβρικών αριθμών.

Σήμερα, ιστορικοί και θεολόγοι ερευνητές τοποθετούν τη Γέννηση του Ιησού στο εύρος χρονολογιών μεταξύ του 7 π.Χ. και του 3 π.Χ. Όσον αφορά η ημερομηνία εορτασμού των Χριστουγέννων, της 25^ης Δεκεμβρίου, δεν προέκυψε από μαθηματικούς υπολογισμούς. Αποτέλεσε αρχικά απόφαση του πάπα Ιουλίου ο οποίος θέλησε να αντικαταστήσει, με τα Χριστούγεννα, την σημαντικότερη ειδωλολατρική γιορτή του Μίθρα, κατά την οποία γιορτάζονταν η «γέννηση του αήττητου ήλιου» και η διάβασή του Ηλίου από το χειμερινό ηλιοστάσιο.

Γραπτές αναφορές για τον «αστέρα» της Βηθλεέμ συναντάμε στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, καθώς και σε κάποια από τα λεγόμενα «απόκρυφα» ευαγγέλια, τα οποία η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αποδέχεται ως αξιόπιστα. Θεωρούμε επομένως ως τις πλέον αξιόπιστες πηγές, τις αναφορές του ευαγγελιστή Ματθαίου (κεφ. Β εδαφ. 1-12).

Οι μάγοι που παρατήρησαν τον «αστέρα» ήταν αστρονόμοι της εποχής, επομένως πολύ κάλοι γνώστες των ουράνιων φαινομένων, γι’ αυτό και τους συμβουλεύθηκε ο βασιλιάς Ηρώδης, όταν έφτασαν στα Ιεροσόλυμα. Παράλληλα, φαίνεται να υπήρξαν αποκρυφολόγοι, αστρολόγοι, ιερείς της Ζωροαστρικής θρησκείας και το πιθανότερο Πέρσες στην καταγωγή.

Καθώς οι γραφές περιγράφουν τον «αστέρα», του προσδίδουν δύο βασικά χαρακτηριστικά: τη «κίνηση» (ὁ ἀστὴρ ὃν εἶδον ἐν τῇ ἀνατολῇ προῆγεν αὐτοὺς) και τη «στάση» πάνω στην ουράνια σφαίρα (ἕως ἐλθὼν ἐστάθη ἐπάνω οὗ ἦν τὸ παιδίον). Οπότε το αστρονομικό αντικείμενο που αναζητούμε θα πρέπει να ικανοποιεί τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Ας αναζητήσουμε λοιπόν όλες τις πιθανές ερμηνείες του ξεκινώντας από τις λιγότερο πιθανές και καταλήγοντας σε αυτές με τις ισχυρότερες πιθανότητες.

Οι διάττοντες αστέρες (ή πεφταστέρια) αποτελούν συνήθη αστρονομικά φαινόμενα. Ο χρόνος ζωής τους δεν υπερβαίνει τα μερικά δευτερόλεπτα, γεγονός το οποίο δεν έρχεται σε συμφωνία με την αναφορά των γραφών ότι το φαινόμενο ήταν ορατό από τους μάγους στη διάρκεια του ταξιδιού τους προς την Ιουδαία. Επιπλέον, η πτώση ενός διάττοντα δεν πληροί τα παρατηρησιακά δεδομένα της «κίνησης» και της «στάσης», που αναφέραμε νωρίτερα. Η εκδοχή της βολίδας επίσης εμφανίζεται ανίσχυρη διότι, παρότι μπορεί να αποτελεί φαινόμενο εξαιρετικής λαμπρότητας, καθώς θρυμματίζεται κατά την είσοδό της στην ατμόσφαιρα, ο χρόνος ζωής της δεν υπερβαίνει τις μερικές δεκάδες δευτερολέπτων.

Εικόνα (1): Αστερισμός του Ταύρου, Σελήνη, Δίας, Πλειάδες: Βασίλης Μεταλληνός, Αστρονομική Εταιρεία Κέρκυρας, Κέρκυρα 2012.

Ο κομήτης έχει αποτελέσει πολύ ισχυρό υποψήφιο για τον «αστέρα των Χριστουγέννων», διότι μπορεί να παρατηρηθεί για αρκετούς μήνες στον ουρανό, κινείται σχετικά με τους απλανείς αστέρες, αλλάζει θέση ως προς τον ήλιο, παρουσιάζει στάσεις όπως οι πλανήτες και η λαμπρότητά του μπορεί να τον κάνει ορατό ακόμα και την ημέρα. Γνωρίζουμε για παρατήρηση κομήτη στις χώρες της Μεσοποταμίας το 17 π.Χ και για τον κομήτη του Halley το 12 π.Χ. Οι συγκεκριμένες χρονολογίες απέχουν αρκετά από την ημερομηνία γέννησης του Ιησού. Υπάρχει και καταγραφή σε κινεζικό κείμενο για την διέλευση κομήτη το 5 π.Χ. Ισχυρό αντεπιχείρημα στην υπόθεση του κομήτη, αποτελεί το γεγονός ότι οι κομήτες ανέκαθεν θεωρούνταν προάγγελοι πολέμων, λοιμών και φυσικών καταστροφών, επομένως δύσκολα θα συνδυάζονταν με την γέννηση ενός βασιλιά.

Εικόνα (2): Υπερκαινοφανής του Tycho Brahe (Chandra X-Ray Observatory, Spitzer Space Telescope, Calar Alto Observatory).

Οι αστρονόμοι στην αρχαιότητα είχαν παρατηρήσει αστέρες οι οποίοι εμφανίζονταν ξαφνικά στον ουρανό με μεγάλη λαμπρότητα, η οποία στην συνέχεια μειώνονταν, ώσπου μετά κάποιο χρονικό διάστημα οι αστέρες αυτοί να μην είναι πια ορατοί. Τους ονόμαζαν «νέους» αστέρες. Ο Ίππαρχος είχε παρατηρήσει «νέο» αστέρα στον αστερισμό του Σκορπιού το 134 π.Χ., παρατήρηση η οποία στάθηκε αφορμή να συντάξει τον πρώτο κατάλογο αστέρων. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι λεγόμενοι «νέοι» αστέρες είναι καινοφανείς (nova) ή υπερκαινοφανείς (supernova). Πρόκειται για αστέρες μεγάλης μάζας στα τελευταία στάδια εξέλιξής τους, όπου οι θερμοπυρηνικές εκρήξεις που συντελούνται στο εσωτερικό τους καταλήγουν να εκτινάσσουν μεγάλο μέρος του υλικού τους στο διάστημα. Παρατήρηση nova ή supernova αστέρα κοντά στο έτος μηδέν δεν υπήρξε, χωρίς βεβαίως να αποκλείεται μια τέτοια παρατήρηση από τους μάγους. Μια τέτοια παρατήρηση όμως δεν έρχεται σε συμφωνία με τις μαρτυρίες των γραφών, αφού πρόκειται για απλανείς αστέρες και δεν παρουσιάζουν στάσεις στον ουρανό.

Ας ερευνήσουμε και την εκδοχή των πλανητών: Από την αρχαιότητα οι αστρονόμοι γνώριζαν με ακρίβεια τις κινήσεις των γνωστών με γυμνό μάτι πλανητών: Ερμή, Αφροδίτης, Άρη, Δία και Κρόνου. Είχαν παρατηρήσει πως οι πλανήτες κινούνται σε τόξα πάνω στην ουράνια σφαίρα, άλλοτε από την δύση προς την ανατολή και άλλοτε από την ανατολή προς τη δύση (ορθή και ανάδρομη κίνηση). Τα σημεία που άλλαζε η κίνησή τους από ορθή σε ανάδρομη τα ονόμαζαν στηριγμούς ή στάσεις (σήμερα), διότι για κάποιο διάστημα φαίνεται να σταματά η φαινόμενη κίνησή τους στον ουρανό. Να αναφέρουμε ότι ο όρος στηριγμός απαντάται πολύ συχνά και στον περίφημο Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Οι πλανήτες βρίσκονται επίσης σε σύνοδο σχετικά συχνά. Δηλαδή παρατηρούνται σε κοντινές θέσεις σε μια περιορισμένη περιοχή της ουράνιας σφαίρας. Με βάση λοιπόν τις φαινόμενες κινήσεις των πλανητών στον ουρανό, διαπιστώνουμε  ότι ικανοποιούν τα κριτήρια της «κίνησης» και της «στάσης».

Ο Johannes Kepler, αστρονόμος του 17^ουαι. μ.Χ, ασχολήθηκε με την ερμηνεία του «αστέρα» των Χριστουγέννων, υπολογίζοντας ότι πραγματοποιήθηκε τριπλή σύνοδος των πλανητών Δία και Κρόνου το 7 – 6 π.Χ στον αστερισμό των Ιχθύων. Ο έλληνας αστρονόμος Κωνσταντίνος Χασάπης υπολογίζει την θέση των πλανητών στον ουρανό της Βηθλεέμ την εποχή της γέννησης του Ιησού και διαπιστώνει ότι το 7 π.Χ οι Δίας και Κρόνος βρέθηκαν σε σύνοδο τρεις φορές, στον αστερισμό των Ιχθύων. Το επόμενο έτος, το 6 π.Χ τους πλησίασε και ο Άρης, σχηματίζοντας οι τρεις τους ένα ισοσκελές τρίγωνο. Ο δε Κρόνος βρίσκεται σε στάση το 5 π.Χ. Αναφορά της τριπλής συνόδου Δία – Κρόνου έχει βρεθεί σε βαβυλωνιακό κείμενο και προέρχεται από την αστρολογική σχολή της Σιππάρ.

Το φαινόμενο της τριπλής συνόδου θα γοήτευσε σίγουρα κάθε αστρονόμο και έμπειρο παρατηρητή της εποχής.

Εικόνα (3): Σύνοδος Αφροδίτης, Δία: Βασίλης Μεταλληνός, Αστρονομική Εταιρεία Κέρκυρας, Κέρκυρα 2012.

Βέβαια, οι σύνοδοι πλανητών δεν αποτελούν πολύ σπάνια φαινόμενα στον ουρανό. Στην εποχή που αναφερόμαστε και λίγα χρόνια αργότερα από την παραπάνω εντυπωσιακή σύνοδο, στα έτη 3 π.Χ. και 2 π.Χ ακολουθούν σύνοδοι στις οποίες συμμετέχουν οι πλανήτες Ερμής, Κρόνος, Αφροδίτη και ο Δίας στον αστερισμό του Λέοντα.

Σύνοδος Δία – Κρόνου: 21 Δεκεμβρίου 2020

Αν κοιτάξετε απόψε κιόλας προς το νοτιοδυτικό ορίζοντα, μετά την δύση του Ηλίου, θα παρατηρήσετε τους πλανήτες Δία και Κρόνο να βρίσκονται σε σχετικά κοντινή απόσταση μεταξύ τους, καθώς προβάλλονται στην ουράνια σφαίρα. Ο λαμπερότερος είναι ο Δίας και ο λιγότερο λαμπερός ο Κρόνος. Από τον Σεπτέμβρη τους παρατηρούμε να πλησιάζουν μεταξύ του και ήδη φαίνονται σε απόσταση μικρότερη των 2 μοιρών. Κάθε βραδιά θα τους παρατηρούμε να πλησιάζουν όλο και περισσότερο, μέχρι τις 21 Δεκεμβρίου όπου θα έχουν επιτύχει την μέγιστη προσέγγιση τους, στις 0,1 μοίρες. Στις εικόνες (4) και (5) μπορείτε να συγκρίνετε τις θέσεις των πλανητών στον ουρανό στις 13/12 καθώς θα πλησιάζουν και στις 21/12 που θα έχουν πλησιάσει στο μέγιστο.

Εικόνα (4): Οι πλανήτες Δίας και Κρόνος όπως φαίνονται στο νοτιοδυτικό ορίζοντα στις 13/12/2020. (πηγή: stellarium.org)

Εικόνα (5): Οι πλανήτες Δίας και Κρόνος όπως φαίνονται στο νοτιοδυτικό ορίζοντα κατά την σύνοδό του στις 21/12/2020. (πηγή: stellarium.org)

Πρόκειται για μια πολύ εντυπωσιακή και σχετικά σπάνια, σύνοδο Δία και Κρόνου, καθώς τέτοιας σπανιότητας φαινόμενο έχει να συμβεί τα τελευταία 397 χρόνια.

Γιατί όμως συμβαίνουν οι σύνοδοι πλανητών και Σελήνης στον ουρανό;

Η Γη, η Σελήνη και οι υπόλοιποι πλανήτες κινούνται γύρω από τον Ήλιο σχεδόν στο ίδιο επίπεδο, το οποίο ονομάζουμε εκλειπτική. Για το λόγο αυτό φαίνονται κάποιες φορές να «συναντιούνται» στον ουρανό. Η Γη μας, ολοκληρώνει μια περιφορά γύρω από τον Ήλιο σε ένα έτος. Οι πιο απομακρυσμένοι πλανήτες χρειάζονται αρκετά μεγαλύτερο χρόνο, με τον Δία να ολοκληρώνει σε περίπου 12 έτη μια περιφορά και τον Κρόνο σχεδόν 30 έτη. Γίνεται επομένως περισσότερο σπάνιες οι μεταξύ τους «συναντήσεις». Στην εικόνα (6) μπορείτε να δείτε τις σχετικές θέσεις των πλανητών Γης, Δία και Κρόνου πάνω στο επίπεδο της εκλειπτικής και κατά την πραγματοποίηση της συνόδου στις 21/12/20.

Οι δύο γίγαντες πλανήτες ευθυγραμμίζονται κατά την περιφορά τους γύρω από τον ήλιο και έρχονται σε σύνοδο κάθε 20 χρόνια. Οι επόμενες λοιπόν σύνοδοι Δία- Κρόνου θα πραγματοποιηθούν το 2040 και 2060. Ιδιαιτερότητα της συνόδου που θα συμβεί στις 21 Δεκέμβρη αποτελεί η μέγιστη προσέγγιση των δύο πλανητών, καθώς θα παρατηρούνται σε απόσταση σχεδόν 0,1^ο στον ουρανο. Τόσο εντυπωσιακή σύνοδος Δία – Κρόνου έχει να συμβεί από το 1623.

Εικόνα (6): Η θέση των πλανητών στο ηλιακό μας σύστημα κατά την σύνοδο Δία-Κρόνου στις 21/12/2020. Οι αποστάσεις των πλανητών είναι υπό κλίμακα, όχι όμως τα μεγέθη του ηλίου και των πλανητών. (image credit: timeanddate.com)

Να αναφέρουμε επίσης την σύνοδο Δία- Κρόνου που είχε παρατηρήσει ο Γιοχάνες Κέπλερ το 1604 μ.Χ. στην οποία συμμετείχε και ο πλανήτης Άρης. Το ίδιο έτος ο μεγάλος αστρονόμος παρατήρησε και μελέτησε έναν «νέο αστέρα», δηλαδή έναν supernova, στον αστερισμό του Οφιούχου: τον supernova του Κέπλερ, όπως τον ονομάζουμε σήμερα. Ο παραπάνω συνδυασμός παρατηρήσεων τον ενίσχυσε στην δική του έρευνα για την ερμηνεία του «αστέρα των Χριστουγέννων».

Χειμερινό Ηλιοστάσιο

Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι στις 21 Δεκεμβρίου θα βιώσουμε την μεγαλύτερη νύχτα του έτους – το χειμερινό ηλιοστάσιο – οπότε και την μικρότερη ημέρα. Στην συνέχεια η ημέρα θα αρχίσει να μεγαλώνει έναντι της νύχτας, μέχρι να φτάσουμε στην εαρινή ισημερία (στις 20 Μαρτίου) όπου η διάρκεια της ημέρας θα έχει εξισωθεί με την διάρκεια της νύχτας.

Την βραδιά του χειμερινού ηλιοστασίου και της συνόδου Δία – Κρόνου, οι αστρονόμοι του Κέντρου Επισκεπτών Θησείου θα πραγματοποιήσουμε διαδικτυακή παρατήρηση του ουρανού από το ιστορικό τηλεσκόπιο Δωρίδη στον λόφο της Πνύκας. Θα μιλήσουμε εκτενέστερα για την αστρονομική ερμηνεία του «αστέρα των Χριστουγέννων», τις συνόδους πλανητών, αλλά και τον εντυπωσιακό χειμερινό ουρανό. Οι λεπτομέρειες, για όποιον επιθυμεί να παρακολουθήσει τη βραδιά, θα ανα­κοι­νω­θούν στην σελίδα των Κέντρων Επισκεπτών του ΕΑΑ: https://www.facebook.com/visitorcenters

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Κωνσταντίνος Χασάπης, «Ο Αστήρ της Βηθλεέμ», εκδόσεις Καραβία, 1970.

Dieter Koch, “The Star of Bethlehem”, Zürich, 2016.

Roger Highfield, “The Physics of Christmas”, Little, Brown and Company, 1999.

Διονύσης Σιμόπουλος, «Το Άστρο των Χριστουγέννων», Ίδρυμα Ευγενίδου, Αθήνα 2006.

Aaron Adair, “Critical Look at the History of Interpreting the Star of Bethlehem in Scientific Literature and Biblical Studies”, The Star of Bethlehem and the Magi, 43-84.