Η Μεγάλη Άρκτος και ένας ουρανός που αγνοούμε

Σχεδόν όλα τα αντικείμενα που φαίνονται με γυμνό μάτι στον ουρανό είναι αστέρια. Νομίζουμε ότι βλέπουμε άπειρα. Το σύνολο όμως των αστεριών που μπορεί να διακρίνει ένα «καλό μάτι» σε ένα σκοτεινό και καθαρό ουρανό είναι περίπου 5.000 (αν και πολλοί θεωρούν το νούμερο υπερεκτιμημένο). Πέντε χιλιάδες συνολικά, από κάθε μέρος της Γης. Τα αστέρια αυτά τα χωρίσαμε σε ομάδες με μοναδικό κριτήριο τη θέση τους στην ουράνια σφαίρα. Οι ομάδες αυτές ονομάζονται αστερισμοί. Σήμερα, ο επίσημος αριθμός αστερισμών είναι 88. Κάθε λαός απεικόνισε στον ουρανό και στους αστερισμούς τη δική του ιστορία και μυθολογία.

Εικόνα 1. Τα αστέρια της Μεγάλης Άρκτου όπως φαίνονται στο νυχτερινό ουρανό (Φωτογραφία: Αντώνης Φαρμακόπουλος, Πάρνωνας 2010)

Η Μεγάλη Άρκτος είναι ίσως ο πιο αναγνωρίσιμος αστερισμός του Βορείου ημισφαιρίου. Στην αρχαιότητα τον  φαντάστηκαν ως τη Νύμφη Καλλιστώ (Εικόνα 2), μεταμορφωμένη σε αρκούδα από την οργή της Ήρας, ενώ συχνά συναντώνται και άλλες ονομασίες της. Αναγνωρίζεται εύκολα από τον σχηματισμό των πιο φωτεινών αστεριών της, που μοιάζει με άμαξα ή σαν ένα μεγάλο τηγάνι στον ουρανό.

Εικόνα 2: Η φαντασία των ανθρώπων σχημάτισε με τα πιο φωτεινά αστέρια του αστερισμού μια αρκούδα: τη Νύμφη Καλλιστώ.

Σχήμα 1: Εύρεση του πολικού Αστέρα με οδηγό τη Μεγάλη Άρκτο.

Από τη Μεγάλη Άρκτο μπορούμε πολύ εύκολα να βρούμε τον Βορρά. Εντοπίζοντας τα αστέρια α και β του στερισμού και προεκτείνοντας τη μεταξύ τους απόσταση πέντε φορές κατά την ευθεία αβ, όπως φαίνεται στο Σχήμα 1 που ακολουθεί, εντοπίζουμε τον Πολικό Αστέρα, το αστέρι α της Μικρής Άρκτου. Αυτό το αμυδρό για εμάς άστρο δείχνει για τους κατοίκους και τους ταξιδιώτες του Βορείου ημισφαιρίου τον Βορρά, καθώς τυχαίνει να βρίσκεται στην προέκταση του νοητού άξονα περιστροφής της Γης.

Η Μεγάλη Άρκτος μάς προσφέρει και έναν τρόπο να εκτιμήσουμε την οξύτητα της όρασής μας. Το προτελευταίο άλογο της αμάξης, ή αλλιώς το μεσαίο άστρο από τη λαβή του τηγανιού, ονομάζεται Μιζάρ (Σχήμα 2). Πάνω από αυτό το αστέρι, και σε πολύ κοντινή απόσταση για τον παρατηρητή, υπάρχει ένα αμυδρό άστρο που ονομάζεται Αλκόρ (Σχήμα 3). Τα δύο αυτά αστέρια αποτελούν ένα διπλό σύστημα σε απόσταση 80 και κάτι ετών φωτός και η σύγχρονη επικρατούσα ονομασία τους προέρχεται από του Άραβες αστρονόμους. Σε έναν καθαρό ουρανό, ένα καλό μάτι ξεχωρίζει τον Αλκόρ. Από τα αρχαία χρόνια λέγεται ότι οι αξιωματικοί ήλεγχαν με αυτόν τον τρόπο αν οι στρατιώτες τους έβλεπαν καλά και διάλεγαν τους ικανότερους για τοξότες και ναυτικούς. Γι’ αυτό και πολλοί αναφέρονται στον Αλκόρ με το όνομα «δοκιμή».

Σχήμα 2: Το μεσαίο αστέρι της ουράς της Μεγάλης Άρκτου ονομάζεται Μιζάρ.

Σχήμα 3. Κοιτάζοντας προσεκτικά, πολλοί θα διακρίνουν ένα μικρότερο αστέρι: τον Αλκόρ.

Στα σύγχρονα αστικά –και όχι μόνο– τοπία, η ανθρώπινη δραστηριότητα «ρυπαίνει» με το φως της τον ουρανό: ένα φαινόμενο που ονομάζεται «φωτορύπανση». Πέραν τη αρνητικής επίπτωσής της στη φύση, στερεί από τον άνθρωπο τη μεγαλειώδη θέα του ουρανού. Διαβάζουμε για πλανήτες και γαλαξίες και αδυνατούμε να διακρίνουμε τον Γαλαξία μας και τους κοντινούς πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος που περιμένουν, ορατοί με γυμνό μάτι, πάνω από τα ανθρώπινα προβλήματα που χάνονται μέσα στο μέγεθος του σύμπαντος. Γενιές ανθρώπων μεγαλωμένοι μέσα στο φως αγνοούν τον ουρανό, που διατηρεί τόσο καλά το δέσιμο των ανθρώπων με το παρελθόν τους.

Ακόμα και έτσι όμως, αρκετά αστέρια είναι ορατά και ο ουρανός αξίζει την προσοχή μας. Έστω και από το κέντρο μιας πόλης, ένα καλό μάτι θα διακρίνει τον Αλκόρ. Εσείς;

Και μην ξεχνάτε ότι γείτονες, εχθροί ή φίλοι βλέπουμε τα βράδια τον ίδιο ουρανό.

*Οι ψηφιακές αναπαραστάσεις του ουρανού και των αστερισμών έγιναν με το δωρεάν λογισμικό ανοιχτού κώδικα Stellarium .