Οι θερμοκρασίες τον Μάιο στην Αθήνα από τον 19^ο αιώνα μέχρι σήμερα και ο πρόωρος καύσωνας του 2020

Στο γενικότερο περιβάλλον της παγκόσμιας θέρμανσης και κλιματικής αλλαγής, τα ακραία καιρικά φαινόμενα γίνονται ολοένα και πιο έντονα και συχνά. Όμως οι θερμοκρασίες που παρατηρήθηκαν στη χώρα μας τις τελευταίες ημέρες δεν είναι απλά ακραίες, αλλά και πρωτοφανείς (με την κυριολεκτική σημασία της λέξης), καταρρίπτοντας κάθε προηγούμενο ρεκόρ για τη συγκεκριμένη εποχή του έτους. Το γεγονός αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα, όταν η οποιαδήποτε σύγκριση γίνεται με δεδομένα που καλύπτουν χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενάμιση αιώνα. Το ιστορικό κλιματικό αρχείο του ΕΑΑ είναι το παλαιότερο κλιματικό αρχείο της χώρας και περιλαμβάνει καταγραφές θερμοκρασίας από τα μέσα του 19^ου αιώνα έως σήμερα. Τα στοιχεία μετά το 1890 θεωρούνται πιο αξιόπιστα και ομοιογενή, καθώς ο κλιματικός σταθμός εγκαταστάθηκε τότε μόνιμα στη σημερινή του θέση στον Λόφο Νυμφών στο Θησείο και οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις εκτελούνται με αυστηρό πρωτόκολλο.

Στην Εικόνα 1 απεικονίζεται η μέγιστη θερμοκρασία τον Μάιο (μέσες μηνιαίες τιμές) από τα τέλη του 19^ου αιώνα μέχρι σήμερα. Αν και οι τιμές παρουσιάζουν σημαντική μεταβλητότητα από έτος σε έτος ή και σε δεκαετή κλίμακα, η συνολική τάση της θερμοκρασίας είναι ανοδική, με ρυθμό αύξησης περίπου 0.2 ^οC ανά δεκαετία. Ιστορικά, ο πιο θερμός Μάιος ήταν αυτός του 1945 (29 ^οC), με το 2003 να ακολουθεί (28.8 ^οC), ενώ ο πιο ψυχρός Μάιος καταγράφηκε το 1919 (20.2 ^οC). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο περσινός Μάιος (2019) ήταν από τους ψυχρότερους των τελευταίων 30 ετών (24.7 ^οC).

Εικόνα 1: Πορεία της μέγιστης θερμοκρασίας τον Μάιο στην Αθήνα (μέσες μηνιαίες τιμές) από τον κλιματικό σταθμό του ΕΑΑ στο Θησείο (1891-2019).

Ανεξάρτητα από τη γενική τάση της μέσης θερμοκρασίας, σε 16 περιπτώσεις η θερμοκρασία τον Μάιο ξεπέρασε τους 35 βαθμούς από το 1860 και μετά, με τις μισές να παρατηρούνται μετά το 1990 και να αφορούν σχεδόν αποκλειστικά στο τρίτο δεκαήμερο του μήνα (Πίνακας 1).

Πίνακας 1. Ημερομηνίες κατά τις οποίες η μέγιστη θερμοκρασία τον Μάιο ξεπέρασε τους 35⁰ C (Ιστορικό αρχείο ΕΑΑ).

Το προηγούμενο Σαββατοκύριακο (16-17/5/2020), η θερμοκρασία στο σταθμό του Θησείου ξεπέρασε τους 36 και άγγιξε τους 37 βαθμούς και τις 2 ημέρες, αποτελώντας ρεκόρ όλων των εποχών (δηλαδή τουλάχιστον 160 χρόνων) για το δεύτερο δεκαήμερο του μήνα. Πολύ υψηλότερες θερμοκρασίες παρατηρήθηκαν σε άλλες περιοχές της χώρας (https://www.meteo.gr/article_view.cfm?entryID=1364).

Το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν ο πρόωρος καύσωνας του Μαΐου συνδέεται με την παγκόσμια θέρμανση από ανθρωπογενή αίτια και αν τέτοια φαινόμενα θα εμφανίζονται πιο συχνά στο μέλλον.

Στατιστικά, η σταδιακή μετάβαση σε ένα πιο θερμό κλίμα έχει ως αποτέλεσμα και την εμφάνιση συχνότερων και υψηλότερων ακραίων θερμοκρασιών, ιδιαίτερα αν η αύξηση της μέσης τιμής της θερμοκρασίας συνοδεύεται και από αύξηση στη διακύμανση (variance) γύρω από τη μέση τιμή (Εικόνα 2). Για παράδειγμα, η ανθρωπογενής συνιστώσα της κλιματικής αλλαγής αποδείχθηκε ότι αύξησε κατά 50% την πιθανότητα για την εμφάνιση του φονικού καύσωνα του 2003 στην Κεντρική Ευρώπη, με δεκάδες χιλιάδες θύματα (doi: 10.1038/nature03089). Ακόμα, σύμφωνα με μελέτη ερευνητών του ΕΑΑ, η εμφάνιση υψηλών θερμοκρασιών (π.χ. > 35 ⁰C) στην Ελλάδα και στην Κύπρο μετατοπίζεται ημερολογιακά νωρίτερα, με ρυθμούς που φτάνουν έως και 6 ημέρες ανά δεκαετία από το 1970 και μετά, ενώ τα κλιματικά μοντέλα προβλέπουν ότι η τάση αυτή θα συνεχιστεί και τον 21⁰ αιώνα (βλ. παλαιότερο άρθρο  του περιοδικού).

Εικόνα 2: Μεταβολές στην καμπύλη κατανομής της θερμοκρασίας και στην πιθανότητα ακραίων θερμοκρασιών από α) αύξηση μόνο της μέσης τιμής β) αύξηση μόνο της διακύμανσης και γ) ταυτόχρονη αύξηση στη μέση τιμή και στη διακύμανση (Πηγή: IPCC 2001).

Πολλά ακραία φαινόμενα, όπως είναι και οι καύσωνες, συνδέονται με σημαντικές διαταραχές ή ‘ανωμαλίες’ (αποκλίσεις από τη μέση κατάσταση) της κυκλοφορίας της ανώτερης ατμόσφαιρας σε μεγάλη κλίμακα, οι οποίες ευνοούν την εμφάνιση τέτοιων φαινομένων. Η ‘άνώμαλη’ θέση του υποτροπικού αεροχειμάρρου (sub-tropical jet stream) για παράδειγμα, συνδέεται με τη μεταφορά θερμών αερίων μαζών και την εμφάνιση επεισοδίων καύσωνα σε βορειότερα γεωγραφικά πλάτη, όπως ήταν οι καύσωνες του 2018 και 2019 στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, με θερμοκρασίες-ρεκόρ όλων των εποχών (https://earthobservatory.nasa.gov/images/92490/heatwave-turns-europe-brown). O υποτροπικός αεροχείμαρρος είναι ένα πολύ ισχυρό ρεύμα αέρα στην ανώτερη ατμόσφαιρα, που αντιστοιχεί σε γεωγραφικό πλάτος μεταξύ 20- 30 μοιρών, ανάλογα με την εποχή. Η μετατόπιση της θέσης του είναι καθοριστικής σημασίας στην εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων.

Ο πρόωρος καύσωνας του Μαΐου φαίνεται να συνδέεται με ασυνήθιστη για την εποχή μετατόπιση του αεροχειμάρρου σε βορειότερα γεωγραφικά πλάτη (πάνω από τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας), γεγονός που διευκόλυνε τη μεταφορά πολύ θερμών αερίων μαζών από τη Βόρεια Αφρική (Πηγή:  meteo.gr).

Η συσχέτιση του εξαιρετικά σπάνιου αυτού φαινομένου με την κλιματική αλλαγή από ανθρωπογενή αίτια είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί και να ποσοτικοποιηθεί.