Η διάχυση και η εκλαΐκευση της επιστήμης τον 19ο αιώνα. Ο ρόλος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών

23/04/2020 3841 Eπισκέψεις Επιμέλεια άρθρου:

Ο όρος εκλαΐκευση της επιστήμης αναφέρεται στη μεταφορά μίας εξειδικευμένης γνώσης από το κέντρο της δημιουργίας της προς ένα ευρύτερο κοινό, σχετικό ή μη με το αντικείμενο. Στη νεοσύστατη ελληνική επιστημονική κοινότητα του 19ου αιώνα, τα περιοδικά ποικίλης ύλης και τα περιοδικά επιστήμης αποτέλεσαν έναν βασικό χώρο έκφρασης των απόψεων και των ιδεών στις Φυσικές Επιστήμες και των εφαρμογών τους, συμβάλλοντας σημαντικά στην ανάπτυξή τους. Κατά τον 19ο αιώνα, η ενασχόληση με τη σύγχρονη επιστήμη αποτελούσε δείγμα καλλιέργειας, καθώς τόσο οι εφημερίδες όσο και τα περιοδικά παρουσίαζαν συχνά ανταποκρίσεις για τις τελευταίες ανακαλύψεις στην επιστήμη και στην τεχνολογία (Φ. Παπανελοπούλου, 2014). Ο ιδιαίτερα μεγάλος όγκος άρθρων με θεματολογία Φυσικής, Χημείας, Αστρονομίας, Μετεωρολογίας και Γεωλογίας λειτούργησε ουσιαστικά ως μέσο δημόσιας επικοινωνίας των επιστημόνων, αλλά και ως μια άτυπη εκπαίδευση των πολιτών.

Εικόνα 1: Κοσμογονία (Διάλεξις γενομένη τη 8 Απριλίου εν τη αιθούση της Εταιρίας των Φίλων του Λαού), Δ. Αιγινήτη. Περιοδικό Εστία Τεύχος 17 (Έτος 1893)

Τα άρθρα των περιοδικών του 19ου αιώνα χαρακτηρίζονται από την απλότητα και τη σαφήνεια στο ύφος τους, που αποτελούν στοιχεία της εκλαϊκευμένης επιστήμης, παρόλο που ο χαρακτηρισμός της εποχής τους ήταν περιοδικά προς διάδοσιν των επιστημονικών γνώσεων. Οι πολυάριθμες αρθρογραφήσεις αποτέλεσαν τον δημόσιο επιστημονικό λόγο της εποχής, διαμορφώνοντας ένα αναγνωστικό κοινό για την επιστήμη, όπως ακριβώς συνέβαινε και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για παράδειγμα στη Γαλλία ο περιοδικός τύπος, όπως το Comptes Rendus, και το La Nature, είχαν το ρόλο του ανταποκριτή των πεπραγμένων της Académie des Sciences, διαμορφώνοντας έτσι μία νέα επαγγελματική ομάδα, τους εκλαϊκευτές (vulgarisateurs) (Ε. Μεργούπη- Σαβαΐδου, 2010).

Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών από τις απαρχές του αποτέλεσε βασική πηγή επιστημονικού λόγου καθώς σε πολλά περιοδικά, εκτός από τα άρθρα Αστρονομίας, Μετεωρολογίας και Σεισμολογίας, δημοσιεύονταν και οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις που λάμβαναν από το ΕΑΑ.

Οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις δημοσιεύονται συστηματικά από τα μέσα του 1890 και ως το 1931 στα Χρονικά του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, τα οποία συντάσσονται στη Γαλλική γλώσσα (Annales de l’ Observatoire d’ Athenes), αλλά ως το 1890 το μετεωρολογικό δελτίο δημοσιευόταν στα περιοδικά ποικίλης ύλης όπως η Εστία, η Πανδώρα, η Χρυσαλλίς, το Δελτίον της Εστίας, το Αθήναιον, η Εφημερίδα των Φιλομαθών και ο Παρνασσός. Από τις παλαιότερες δημοσιεύεις μετεωρολογικών παρατηρήσεων αποτελούν τα άρθρα του Διευθυντή του ΕΑΑ Ιωάννη Παπαδάκη (1825 – 1876) στην Εφημερίδα των Φιλομαθών το καλοκαίρι του 1857.

Εικόνα 2: Διεθνές Μετεωρολογικόν Δελτίον από το Αστεροσκοπείον Αθηνών. Περιοδικό Δελτίον της Εστίας, Τεύχος 50 (1891)

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το περιοδικό Εστία, καθώς περιείχε τον μεγαλύτερο όγκο επιστημονικής πληροφορίας από κάθε άλλο, δημοσιεύοντας ανελλιπώς εκτός του Μετεωρολογικού Δελτίου και πλήθος άρθρων για τις Φυσικές Επιστήμες. Η στενή σύνδεση της Εστίας με το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών είναι εμφανής και από την πολυπληθή αρθρογραφία των Διευθυντών του ΕΑΑ, του Ιούλιου Σμίτ (1825-1884), του Δημητρίου Κοκκίδη (1840-1896) και του Δημητρίου Αιγινήτη (1862 – 1934). Αξίζει να αναφερθεί η σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ του Δ. Κοκκίδη και του Διευθυντή για πολλά έτη της Εστίας Γεωργίου Δροσίνη. Ο ποιητής, πεζογράφος και δημοσιογράφος Γεώργιος Δροσίνης, μέσω του Δ. Κοκκίδη, γνώρισε την Αστρονομία και τη Μετεωρολογία, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο ίδιος το 1946 (Άπαντα: Σκόρπια φύλλα της ζωής μου, τόμος Ζ): “Τον Κοκκίδη επήγαινα και τον εύρισκα συχνά στο Αστεροσκοπείον και του χρεωστώ τις πρώτες γνώσεις Μετεωρολογίας εφαρμοσμένης με τα μετεωρολογικά όργανα, που μου τα εξήγησε: το κουρδισμένο Βαρόμετρον, το ανώτατο και κατώτατο Θερμόμετρον, το Βροχόμετρον και το Ανεμόμετρον. Μου εκίνησε από τότε τόσο το ενδιαφέρον για τις μετεωρολογικές μεταβολές. Ο Κοκκίδης για πρώτη φορά μου έβαλε το μάτι στον φακό του αστρονομικού τηλεσκοπίου για να ιδώ τη Σελήνη σαν ένα φωτερό και λαχταριστό από ζωή πλάσμα και όχι σαν πεθαμένο αποπαίδι της Γης. Ο Κοκκίδης, ενώ ήτον σοφός, όχι μόνον στην Αστρονομία αλλά και στις άλλες Θετικές Επιστήμες, ήτον και ο πολυλογώτερος άνθρωπος, που εγνώρισα στη ζωή μου. Αλλά πολύλογος, που δεν εκούραζε ποτέ τον ακροατή του”.

Δημοφιλές θέμα στα περιοδικά ποικίλης ύλης του 19ου αιώνα αποτελούσαν και οι βιογραφίες των επιστημόνων. Η έμφαση δινόταν στα επιτεύγματά τους, όπου συχνά παρουσιάζονταν ως ηρωικές μορφές, ακολουθώντας το παράδειγμα των “μαρτύρων της επιστήμης” του Gaston Tissandier (1843-1899), εκδότη του γαλλικού περιοδικού La Nature. Χαρακτηριστικό της τάσης ηρωποίησης των επιστημόνων αποτελεί η δημοσίευση του ποιήματος “Μάρτυρες της επιστήμης” από τον Κωστή Παλαμά στην Εστία (Εικόνα 3).

Εικόνα 3: Λεπτομέρεια από το άρθρο Ποίημα του Κωστή Παλαμά για τους Μάρτυρες της επιστήμης. Περιοδικό Εστία, Τεύχος 465 (1884).

Ο Διευθυντής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών Δ. Αιγινήτης, σε πολυσέλιδο άρθρο του στην Εστία το 1894, παρουσιάζει τη βιογραφία του Γάλλου Αστρονόμου Camille Flammarion (1842-1925), ενός από τους σημαντικότερους εκλαϊκευτές της επιστήμης και συνεργάτη του γαλλικού περιοδικού επιστήμης Cosmos (1852-1870). Ο Αιγινήτης, μέσω του άρθρου του προσδίδει υψηλή σημαντικότητα στην εκλαΐκευση της επιστήμης, παρουσιάζοντας τον βασικό εκπρόσωπό της, υμνώντας την ευφυΐα του και τη ρητορική ικανότητα του. Χαρακτηριστικά αναφέρει για τον Flammarion: “ηδυνήθη να εκθέση την Αστρονομίαν χωρίς να την υποβιβάση, ούτως ώστε να καταστήση τας υψηλοτέρας θεωρίας αυτής προσιτάς και εις αυτούς τους αγεωμέτρητους…. Χρειάζεται όμως ικανότης και ιδιοφυία ου σμικρά διά να αποσπάση τις εκ των στρυφνών και περιπλόκων υπομνημάτων τας επιστημονικάς αληθείας, να τας απλοποιήση αρκούντως, να τας καταστήση προσιτάς εις πάντας και να τας μεταδώση ως τερπνόν ανάγνωσμα εις όλα τα πνεύματα οιασδήποτε αναπτύξεως… Δεν είνε ίδιον παντός επιστήμονος να καθιστά προσιτά τα προϊόντα της διανοίας, είτε εαυτού είτε άλλων έργα είνε ταύτα».

Εικόνα 4: Λεπτομέρεια από το άρθρο Περί σεισμών εν Ελλάδι του Ι. Σμίτ. Περιοδικό Εστία Τεύχος 8 (1876)

Τα άρθρα του Flammarion δημοσιεύονταν αποσπασματικά και στα περιοδικά επιστήμης για το ευρύ κοινό το Σύμπαν* (1887-1889), με έμφαση στην Αστρονομία, στη Φυσική και στη Μετεωρολογία και Κόσμος* (1889-1895), με έμφαση στις Φυσικές Επιστήμες. Όπως αναφέρει η Ε. Μεργούπη- Σαβαΐδου, “τα περιοδικά Σύμπαν και Κόσμος διακρίνονται από τα περιοδικά ποικίλης ύλης καθώς παρουσιάζουν τις Φυσικές Επιστήμες ως ξεχωριστό κλάδο από τη Φιλολογία και δίνουν έμφαση μόνο σε αυτές”. Πρέπει να σημειωθεί πως μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, οπότε και αυτονομήθηκε το Φυσικομαθηματικό Τμήμα από τη Φιλοσοφικής Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, η ενσωμάτωση των Φυσικών Επιστημών στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες ήταν μία φυσιολογική δομή στην ελληνική επιστημονική κοινότητα.

Το περιοδικό Κόσμος του 1889 αποτελούσε ένα «εγκυκλοπαιδικόν περιοδικόν μετά εικόνων» και ακολουθούσε τα πρότυπα του ομότιτλου γαλλικού Cosmos, τόσο στη θεματολογία όσο και στις γραφικές απεικονίσεις (Ε. Μεργούπη- Σαβαΐδου, 2010). Στο Κόσμος δεν προκύπτουν δεδομένα για το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, ως πηγή αρθρογραφίας, ωστόσο το πλήθος των άρθρων του προερχόταν επίσης από επιστημονικούς κύκλους.

Στο Σύμπαν συναντώνται άρθρα του Δ. Κοκκίδη με τίτλους όπως Έκλειψις της Σελήνης (εκ του Αστεροσκοπείου Αθηνών), Αι τροχιαί: οι νόμοι αυτών, Περί των βολίδων ουρανολίθων και διαττόντων αστέρων και Περί της εορτής του αγίου Πάσχα. Το Σύμπαν έχαιρε αναγνώρισης από τους επιστημονικούς κύκλους και είναι χαρακτηριστική η αναφορά του για τους “Στύλους του Σύμπαντος”, τον Δ. Κοκκίδην, καθηγητήν του Εθν. Πανεπιστημίου και διευθυντήν του Αστεροσκοπείου Αθηνών, και Κ. Μητσόπουλον, Καθηγητήν της Γεωλογίας και Ορυκτολογίας εν τω Εθν. Πανεπιστημίω και τω Πολυτεχνείω. 

Στην αναζήτηση των άρθρων που προέρχονται από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, παρατηρούμε σχετικά με τη θεματολογία πως ο Ι. Σμίτ γράφει για τις παρατηρήσεις του στη Μετεωρολογία και στη Σεισμολογία και λιγότερο στην Αστρονομία, όπως διαφαίνεται στα άρθρα Περί του μεγάλου κόμητος του 1882, Περί κομήτου, Σεισμοί εν Ελλάδι, Περί σεισμών εν Ελλάδι, Τίνες αι ύψισται θερμοκρασίαι αι παρατηρηθείσαι εν Αθήναις, Συμβολή εις την κλιματολογίαν της Αττικής , Κανονισμός και τύπος των μετεωρολογικών σταθμών  (Εικόνα 4 ).

Εικόνα 5:  [α] Λεπτομέρεια από το άρθρο του Δ. Κοκκίδη Περί του σχήματος και μεγέθους της γης. Περιοδικό Αθήναιον Έτος Β΄, τεύχος δ΄ (Ιούλιος-Αύγουστος 1873), 288-300. [β]·Λεπτομέρεια από το άρθρο Δ. Κοκκίδη Περί του πλανητικού συστήματος του Δ. Κοκκίδη. Περιοδικό Ιλισός, Έτος Α΄, φυλ. Δ΄(1868)

Ο Δ. Κοκκίδης δημοσίευσε κυρίως άρθρα Αστρονομίας, όπως τα Ο περίπλους της γης εν έτει 1876, Το βόρειον σέλας εν Αθήναις την 12 και 13 Οκτωβρίου 1870, Ο έναστρος ουρανός της Ελλάδος, Περί των διπλών αστέρων, Περί του πλανητικού συστήματος και λιγότερα Μετεωρολογίας, όπως τα Μετεωρολογική έποψις του 1884,  Μετεωρολογική έποψις των Αθηνών κατά το έτος 1885, Μετεωρολογικά κ.ά. (Εικόνες 5α, 5β).

Αντίστοιχα, ο Δ. Αιγινήτης γράφει για την Κοσμογονία, παρουσιάζοντας τη θεωρία του Laplace για τη δημιουργία του πλανητικού συστήματος μέσω πολυσέλιδου άρθρου του και χαρακτηρίζοντάς τον: ο μέγας Laplace, πατήρ της ουράνιας μηχανικής……κατόρθωσε να ερευνήση απ’ άκρον μέχρι των ελαχίστων λεπτομερειών την μηχανικήν κατάστασιν του ηλιακού συστήματος.

Η έρευνα για το δημόσιο επιστημονικό λόγο στην Ελλάδα αποτελεί ένα ιδιαίτερα πρόσφορο πεδίο στην ιστοριογραφία της επιστήμης και στη μελέτη της εξέλιξης της επιστήμης. Στην παρούσα ανασκόπηση παρουσιάστηκε εν συντομία η συνεισφορά του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών μέσω των άρθρων των Διευθυντών, στις απαρχές του δημόσιου επιστημονικού λόγου τον 19ο αιώνα. Παράλληλα, το μεγάλο πλήθος των δημοσιεύσεων που ανακτήθηκαν θέτει τη βάση για περαιτέρω έρευνα.

*Ανάτυπα των Περιοδικών Σύμπαν και Κόσμος υπάρχουν στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

 

 

Πηγές:

Tags

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Skip to content