Η Σεισμολογία στο Σχολείο ως εργαλείο ανάπτυξης κοινωνικής συμπεριφοράς

Την τελευταία 15ετία, οι σεισμολογικοί φορείς διαφόρων χωρών αναπτύσσουν προγράμματα σεισμολογίας σε σχολεία. Ο αρχικός στόχος είναι η ενημέρωση της εκπαιδευτικής κοινότητας – και μέσω αυτής και της υπόλοιπης κοινωνίας – για το φαινόμενο του σεισμού και των μέτρων προστασίας, ώστε να μειωθούν οι επιπτώσεις του. Ωστόσο, πέραν των χωρών που αντιμετωπίζουν πρόβλημα υψηλής σεισμικότητας, τα προγράμματα αυτά αναπτύσσονται και σε χώρες με μικρότερη σεισμικότητα (π.χ. Ελβετία, Ιρλανδία). Ο λόγος είναι πως στην πορεία έχει αποδειχθεί ότι μέσω της εκλαΐκευσης των σεισμολογικών εννοιών και της κατανόησης της εφαρμογής των μέτρων προστασίας, ιδιαίτερα από μικρές ηλικίες, αναπτύσσεται κουλτούρα κοινωνικής συμπεριφοράς (λειτουργία του ατόμου μέσα στην ομάδα). Το μοντέλο στο οποίο καταλήγουν τα προγράμματα Σεισμολογίας στο Σχολείο είναι η κατανόηση πως οι ενέργειες του ατόμου σε μια περίοδο κρίσης (όπως είναι η γένεση ενός ισχυρού σεισμού και οι επιπτώσεις του στην ανθρώπινη ζωή και στις κατασκευές) έχουν άμεση συνέπεια στο κοινωνικό σύνολο. Η συνήθης ρήση “μαθαίνουμε να ζούμε με τους σεισμούς” πρέπει να γίνεται κατανοητή υπό το πρίσμα “ως εκπαιδευμένοι πολίτες συμπεριφερόμαστε υπεύθυνα” και όχι ως “υπομένουμε τις συνέπειες γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά”.

Τα εν λόγω προγράμματα μέσα από την εξέλιξή τους, δεν περιορίζονται μόνο σε απλές εκλαϊκευμένες παρουσιάσεις σε επίπεδο τάξης ή σχολείου, αλλά προσπαθούν να ενσωματώσουν τη διαθεματικότητα, τις εναλλακτικές βιωματικές μεθόδους μάθησης και τις νέες τεχνολογίες, έτσι ώστε να βασιστούν στα ενδιαφέροντα των μαθητών και στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων τους και να δημιουργήσουν την κρίσιμη μάζα για τη διάχυση της γνώσης σε ευρύτερες ομάδες πληθυσμού. Με αυτόν τον τρόπο μειώνεται και ο κίνδυνος απαξίωσης τους λόγω της μονοδιάστατης παρουσίασης τους.

Με την ευκαιρία της εξάπλωσης του νέου κορωνοϊού (SARS-CoV-2) σε παγκόσμια κλίμακα και τη λήψη μέτρων πρωτόγνωρων για την κοινωνία – ανεξάρτητα από το βιοτικό, οικονομικό ή πολιτικό επίπεδο – θα προσπαθήσουμε να δείξουμε τη διαθεματικότητα του προγράμματος “η Σεισμολογία στο Σχολείο” μέσω της παράθεσης παρόμοιων εννοιών για τους δύο κινδύνους, του φυσικού φαινομένου του σεισμού και της πανδημίας COVID-19:

Σεισμός	Κορωνοϊός
Το φαινόμενο. Η σεισμικότητα μιας περιοχής παραμένει σταθερή όταν τη δούμε σε μακροχρόνιο διάστημα, εξαρτώμενη από το σεισμοτεκτονικό καθεστώς της περιοχής. Ωστόσο, αν δεν υπάρχουν πυκνά σεισμογραφικά δίκτυα, η καταγεγραμμένη σεισμικότητα μοιάζει να είναι χαμηλή. Αν δούμε τα μηνιαία δελτία του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου την περίοδο 1950-1980, θα παρατηρήσουμε ότι περιέχουν μερικές εκατοντάδες σεισμών που έχουν αναλυθεί (η ανιχνευτικότητα του δικτύου την εποχή εκείνη ήταν πλήρης μόνο για σεισμούς Μ>4.0), έναντι των χιλιάδων σεισμών που περιέχονται σήμερα, όταν τα σεισμογραφικά δίκτυα έχουν γίνει πιο σύγχρονα και πιο πυκνά (η ανιχνευτικότητα του δικτύου είναι πλέον πλήρης για Μ>2.5).	Το φαινόμενο. Ο αριθμός των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων του ιού διαφέρει από τον πραγματικό αριθμό των ανθρώπων που φέρουν τον ιό, εξαρτώμενος από τον αριθμό των ιατρικών ελέγχων (τεστ). Αν οι έλεγχοι γίνονταν σε όλον τον πληθυσμό, είναι φανερό ότι τα κρούσματα θα ήταν περισσότερα, έχοντας υπ’όψιν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι εμφανίζουν ήπια συμπτώματα και αυτοθεραπεύονται μετά από κάποιες ημέρες. Τα μαθηματικά μοντέλα που χρησιμοποιούν οι επιδημιολόγοι δείχνουν ακριβώς αυτό (π.χ., την 27/3 υπήρχαν 890 επιβεβαιωμένα κρούσματα, αλλά υπολογίζεται ότι οι πιθανολογικά νοσούντες είναι περισσότεροι από 8,000).
Η επιστήμη. Οι σεισμολόγοι χρησιμοποιούν τα διαθέσιμα μέσα (σεισμογραφικά όργανα, δορυφόρους, επιστημονικά συνέδρια, επιστημονικές δημοσιεύσεις) για να κατανοήσουν το φαινόμενο (και τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό της Γης). Τη γνώση αυτήν τη διαβιβάζουν σε άλλους επιστήμονες (πολιτικούς μηχανικούς, χωροτάκτες, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, εκπαιδευτικούς, κέντρα λήψης αποφάσεων) και στον ευρύ πληθυσμό, ώστε να μειώσουν τις επιπτώσεις του σεισμού.	Η επιστήμη. Οι επιδημιολόγοι χρησιμοποιούν τα διαθέσιμα μέσα (αντιδραστήρια εργαστηρίων, φαρμακευτικά σκευάσματα, διεθνή συνεργασία για τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης) για να κατανοήσουν τη συμπεριφορά του ιού (μετάδοση, νοσηρότητα και αντίδραση οργανισμών, κλπ.). Τη γνώση αυτή τη διαβιβάζουν σε άλλους επιστήμονες (γιατρούς άλλων ειδικοτήτων, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, κέντρα λήψης αποφάσεων) και στον ευρύ πληθυσμό, ώστε να μειώσουν τις επιπτώσεις από την εξάπλωση του ιού.
Εικόνα πάνω: Το εσωτερικό της Γης κατά την άποψη του Α. Kircher (Mundus Subterraneus, 1664).  Εικόνα κάτω: Εδαφικός μικροθόρυβος (Hardtwig, 1962)	Εικόνα πάνω: Η εικόνα του ιού SARS-CoV-2 που προκαλεί την ασθένεια COVID-19 από ηλεκτρονικό μικροσκόπιο (NIAID RML). Εικόνα κάτω: Κολπική μαρμαρυγή και σύνδρομο Wolf-Parkinson-White (https://www.hygeia.gr/ilektrokardiografiki-eikona-kolpikis-marmarygis/)
Τα μέτρα προστασίας. Η κατανόηση των μέτρων προστασίας έναντι του σεισμού ενσωματώνει την ικανότητα κάθε ατόμου να κατανοήσει για ποιό λόγο η εφαρμογή του κάθε μέτρου μειώνει τις επιπτώσεις του σεισμού στη ζωή και την περιουσία του, ή με άλλα λόγια αυξάνει την άμυνα του ατόμου. Η κατανόηση των μέτρων προστασίας έχει θετικό αντίκτυπο στην ενσυνείδητη συμπεριφορά του πληθυσμού έναντι των επιχειρησιακών δράσεων της Πολιτικής Προστασίας και της ευκολότερης διαχείρισης αυτού από την κεντρική κυβέρνηση και την τοπική αυτοδιοίκηση. Τα μέτρα προστασίας έναντι σεισμού αρχίζουν από την εφαρμογή ενός απλού κανόνα (π.χ. χρησιμοποιώ τις σκάλες για να βγω από το κτήριο) μέχρι την εφαρμογή ενός σύνθετου κανόνα (π.χ. αντισεισμικός κανονισμός). Στο πλαίσιο αυτό, κάθε άτομο κατανοεί ότι οι ενέργειές του έχουν θετική ή αρνητική επίδραση στον συνάνθρωπό του (στενό οικογενειακό περιβάλλον, συμμαθητής, φίλος, γείτονας).	Τα μέτρα προστασίας. Η κατανόηση των μέτρων προστασίας έναντι της εξάπλωσης του ιού ενσωματώνει την ικανότητα κάθε ατόμου να κατανοήσει για ποιό λόγο η εφαρμογή του κάθε μέτρου μειώνει τις επιπτώσεις της πανδημίας στη ζωή του και την καθημερινότητά του, ή με άλλα λόγια βελτιώνει την άμυνα του ατόμου. Η κατανόηση των μέτρων προστασίας έχει θετικό αντίκτυπο στην ενσυνείδητη συμπεριφορά του πληθυσμού έναντι των επιχειρησιακών δράσεων της Πολιτικής Προστασίας και της ευκολότερης διαχείρισης αυτού από την κεντρική κυβέρνηση και την τοπική αυτοδιοίκηση. Τα μέτρα προστασίας έναντι του ιού αρχίζουν από την εφαρμογή ενός απλού κανόνα (π.χ. πλένω συχνά και σχολαστικά τα χέρια) μέχρι την εφαρμογή ενός σύνθετου κανόνα (π.χ. απαγόρευση κυκλοφορίας και περιορισμός δραστηριοτήτων). Στο πλαίσιο αυτό, κάθε άτομο κατανοεί ότι οι ενέργειές του έχουν θετική ή αρνητική επίδραση στον συνάνθρωπό του (στενό οικογενειακό περιβάλλον, συμμαθητής, φίλος, γείτονας).
Ο πανικός. Η διαχείριση του πανικού παίζει σημαντικό ρόλο στη μείωση των επιπτώσεων από τον σεισμό και προκύπτει βιωματικά με σταδιακό τρόπο μέσα από τις συνεχείς ασκήσεις. Οι ενέργειες κάθε ατόμου εξ αιτίας του πανικού μπορούν να έχουν επιπτώσεις στον ίδιο και στον συνάνθρωπο (π.χ. ο μαθητής που προσπαθεί να βγει λόγω πανικού από την τάξη και το κτήριο μπορεί να τραυματιστεί ή να τραυματίσει τους συμμαθητές του).	Ο πανικός. Η διαχείριση του πανικού παίζει σημαντικό ρόλο στη μείωση των επιπτώσεων από την πανδημία και προκύπτει βιωματικά με σταδιακό τρόπο μέσα από την καθημερινή κοινωνική συμπεριφορά. Οι ενέργειες κάθε ατόμου εξ αιτίας του πανικού μπορούν να έχουν επιπτώσεις στον ίδιο και στον συνάνθρωπο (π.χ. η επιδρομή των πολιτών στα καταστήματα τροφίμων και ο συνωστισμός κατά τις πρώτες ημέρες λόγω πανικού αποτέλεσαν μέσα διάδοσης του ιού).
Οι φήμες. Επίσης ένας σημαντικός κανόνας είναι ότι δεν ακολουθούμε φήμες, αλλά την επίσημη ενημέρωση από την Πολιτεία και τους αρμόδιους φορείς. Ο ρόλος των ΜΜΕ στη μετάδοση της είδησης του σεισμικού φαινομένου και η διακριτικότητά τους προς τους πληγέντες έχουν τη σημασία τους στη γενική συμπεριφορά του πληθυσμού.	Οι φήμες. Επίσης ένας σημαντικός κανόνας είναι ότι δεν ακολουθούμε φήμες, αλλά την επίσημη ενημέρωση από την Πολιτεία και τους αρμόδιους φορείς. Ο ρόλος των ΜΜΕ στη μετάδοση της είδησης της πανδημίας και η διακριτικότητά τους προς τους πληγέντες έχουν τη σημασία τους στη γενική συμπεριφορά του πληθυσμού.
Αλληλεγγύη και εθελοντισμός. Κατά την εμφάνιση του καταστροφικού φαινομένου αναπτύσσονται δράσεις αλληλεγγύης και εθελοντισμού, που ενισχύονται όταν έχει προηγηθεί εκπαίδευση στα μέτρα προστασίας, ώστε η εφαρμογή τους να είναι ενσυνείδητη και όχι αποτέλεσμα ενός άνωθεν καταναγκασμού. Στις περιπτώσεις ενός ισχυρού σεισμού, οι ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, αλλά και όσοι έχουν υποστεί καταστροφικές επιπτώσεις, έχουν περισσότερο ανάγκη βοήθειας.	Αλληλεγγύη και εθελοντισμός. Κατά την εμφάνιση της πανδημίας αναπτύσσονται δράσεις αλληλεγγύης και εθελοντισμού, που ενισχύονται όταν έχει γίνει κατανοητό ότι η ενσυνείδυτη εφαρμογή των μέτρων προστασίας μειώνει τις επιπτώσεις. Αντίθετα, αν η εφαρμογή τους θεωρηθεί ως άνωθεν καταναγκασμός, αυτό οδηγεί σε ενέργειες ανυπακοής. Οι ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, αλλά και όσοι έχουν υποστεί στο άμεσο περιβάλλον τους επιπτώσεις, έχουν περισσότερο ανάγκη βοήθειας.

Στις 21/3/2020 στην περιοχή της Πάργας, η Πολιτεία και ο πληθυσμός είχαν να διαχειριστούν μια κρίσιμη κατάσταση που συνδύαζε και τα δύο φαινόμενα: την εξάπλωση του κορωνοϊού σε εξέλιξη και τη γένεση ενός ισχυρού σεισμού με επιπτώσεις στο δομημένο περιβάλλον της περιοχής. Οι ένοικοι των παλαιών και χαμηλής ποιότητας κατασκευών που έπαθαν ζημιές από το σεισμό δεν μπορούσαν να εφαρμόσουν το “Μένουμε σπίτι”. Η αξιολόγηση της κάθε κατάστασης ξεχωριστά από τους αρμόδιους φορείς και από τον κάθε πολίτη πρέπει να βασίζεται στη γνώση, στην ενημέρωση, στην αλληλεγγύη, έτσι ώστε να περιοριστούν κατά το δυνατόν οι επιπτώσεις. Οι αντίστοιχοι επιστημονικοί φορείς έχουν τον πρώτο λόγο σε κάθε περίπτωση για την καθοδήγηση της Πολιτείας και του ευρέος πληθυσμού.