Οι Φάροι του Χρόνου

Ο ορισμός και η διάδοση της ώρας ήταν πάντα ένα γεγονός που προβλημάτιζε τις τοπικές κοινωνίες. Σε πολλές περιοχές γινόταν με τον χτύπο μιας καμπάνας εκκλησίας ή με ριπές από κανόνι. Και στις δύο περιπτώσεις, όμως, ήταν ένα φαινόμενο εξαρτώμενο σε μεγάλο βαθμό από την απόσταση στην οποία βρισκόταν ο παρατηρητής σε σχέση με το σημείο μετάδοσης του σήματος. Δηλαδή, κάποιος που βρισκόταν πιο μακριά από την πηγή κατά μερικά χιλιόμετρα θα λάμβανε το ηχητικό σήμα με διαφορά μερικών δευτερολέπτων.

Εικόνα 1: Η σφαίρα του χρόνου στο Πόρτσμουθ, όπως την απαθανάτισε σε σκίτσο ο John Thompson.

Τον 19ο αιώνα, με την κατασκευή ρολογιών ακριβείας, έγινε επιτακτική ανάγκη στη ναυσιπλοΐα η άμεση ενημέρωση των πλοίων. Η γνώση της ώρας με ακρίβεια βοηθούσε τους ναυτικούς που βρίσκονταν ανοιχτά στη θάλασσα να βρουν το γεωγραφικό μήκος τους με τη βοήθεια των άστρων. Στην Αγγλία, η ιστορία της διάδοσης του χρόνου στο εμπορικό ναυτικό για τη ρύθμιση των χρονομέτρων των καραβιών είναι απόλυτα συσχετισμένη με την καθιέρωση της σφαίρας του χρόνου. Το 1818, ο βρετανός ναύαρχος Robert Wauchope επινόησε ένα “Σχέδιο επιβεβαίωσης της ροής των χρονομέτρων με ένα στιγμιαίο σήμα” (Plan for Ascertaining the Rates of Chronometers by a Instantaneous Signal), όπου μία μπάλα θα γλιστρούσε κατά μήκος ενός ιστού και θα έπεφτε με δεδομένη ταχύτητα σε συγκεκριμένο χρόνο. Αν μάλιστα αυτό συνέβαινε κοντά στο λιμάνι, το οπτικό αυτό σήμα θα έδινε τη δυνατότητα στους ναυτικούς να συγχρονίζουν τα χρονόμετρα των πλοίων τους χωρίς να χρειάζεται να φεύγουν από αυτά.

Εικόνα 2: Το Αστεροσκοπείο του Γκρήνουιτς. Στην κορυφή του διακρίνεται η κόκκινη σφαίρα του χρόνου. Πηγή: https://www.rmg.co.uk

Οι σφαίρες του χρόνου αρχικά τοποθετούνταν κοντά σε λιμάνια, ώστε η πτώση τους να είναι άμεσα ορατή από τα καράβια. Πέντε λεπτά πριν δώσει το σήμα στα καράβια η σφαίρα ανέβαινε στο μισό ύψος του ιστού, ενώ 2-3 λεπτά πριν είχε τοποθετηθεί στην κορυφή. Ο ορισμός της ώρας δινόταν με την αρχή της πτώσης και όχι όταν η σφαίρα έφτανε στο κατώτατο σημείο. Η πτώση της σφαίρας γινόταν μία φορά την ημέρα, συνήθως μεσημέρι (12:00 ή 13:00). Ο παρατηρητής μέσα στο καράβι, βλέποντας την πτώση της σφαίρας, μπορούσε με ακρίβεια την κατάλληλη στιγμή να ρυθμίσει το ρολόι του καραβιού.

Πιθανόν είναι ωστόσο η πρώτη σφαίρα του χρόνου να είχε επινοηθεί πολύ νωρίτερα. Ο ιστορικός Προκόπιος, στο έργο του “Περί Κτισμάτων”, που αποτελεί σειρά 6 βιβλίων για τα έργα της εποχής του Ιουστινιανού, αναφέρει την ύπαρξη σφαίρας σε κεντρική πλατεία της Γάζας ήδη από τον 6ο αιώνα μ.Χ., που με την πτώση της έδινε το σήμα για τον καθορισμό της τοπικής ώρας.

Στην Αγγλία, η πρώτη σφαίρα του χρόνου τέθηκε σε λειτουργία το 1829 στο Πόρστμουθ, όπου βρισκόταν η Ναυτική Ακαδημία. Μία δεύτερη σφαίρα τοποθετήθηκε στην κορυφή του Αστεροσκοπείου του Γκρίνουϊτς το 1833. Επίσης, το 1836 τοποθετήθηκαν και τέθηκαν σε λειτουργία μία ακόμη σφαίρα στο Λίβερπουλ και μία στο Εδιμβούργο. Ο Wauchope έδειξε την ιδέα του σε πρεσβευτές από τη Γαλλία και την Αμερική, οι οποίοι επισκέφτηκαν το Λονδίνο και το Λίβερπουλ. Τρεις μήνες αργότερα, ιδρύθηκαν το U.S. Naval Repository και το U.S. Naval Observatory. Η πρώτη σφαίρα του χρόνου στην Αμερική τέθηκε σε λειτουργία το 1845.

Εικόνα 3: Η σφαίρα του χρόνου στο αστεροσκοπείο της Ουάσινγκτον. Πηγή: United States Naval Observatory.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, η πτώση της σφαίρας του χρόνου ήταν μία μέθοδος που ακολούθησαν πολλά παρατηρητήρια σε όλον τον κόσμο, με σκοπό να βοηθήσουν την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας. Στην Ελλάδα, τον ρόλο αυτό ανέλαβε το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών στις αρχές του επόμενου (20ού) αιώνα. Ένας από τους βασικότερους ρόλους της λειτουργίας του Αστεροσκοπείου ήταν η μέτρηση της ώρας με ακρίβεια και η ενημέρωση του Ναυτικού. Αν και το ΕΑΑ ιδρύθηκε το 1846, η σφαίρα του χρόνου τοποθετήθηκε μετά το 1900. Η λειτουργία της σταμάτησε κατά τη δεκαετία του 1940 και έπειτα από κάποια χρόνια αντικαταστάθηκε από πιο σύγχρονες μεθόδους ανακοίνωσης ώρας. Στην περίπτωση του ΕΑΑ, η πτώση της σφαίρας δεν ενημέρωνε άμεσα τα πλοία, παρ’όλο που υπάρχουν αναφορές ότι η σφαίρα φαινόταν μέχρι και από τον Πειραιά, καθώς θεωρείται σίγουρο πως η παρατήρηση του φαινομένου ήταν εφικτή μόνον υπό άριστες καιρικές συνθήκες. Η άμεση παρατήρηση της σφαίρας γινόταν κυρίως από τους πολίτες της Αθήνας. Κατά την πτώση της σφαίρας, οι καμπάνες στις κεντρικές εκκλησίες της πολης χτυπούσαν ώστε να διαδώσουν το γεγονός. Η σφαίρα του χρόνου αποτέλεσε ένα σύμβολο του Αστεροσκοπείου για πολλά έτη.

Εικόνα 4: Το κεντρικό κτήριο του Αστεροσκοπείου Αθηνών, με τη σφαίρα του χρόνου να διακρίνεται στην κορυφή του.

Μία διαφορετική εκδοχή σφαίρας του χρόνου είναι εκείνη που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις 31 Δεκεμβρίου 1907 στην πλατεία Times Square στην Νέα Υόρκη για τους εορτασμούς της πρωτοχρονιάς και που, με εξαίρεση ένα μικρό χρονικό διάστημα διακοπής (1942-1943), χρησιμοποιείται συνεχώς έως και σήμερα. Η πτώση της φωτισμένης μπάλας στην περίπτωση αυτή ξεκινά ακριβώς ένα λεπτό πριν την αλλαγή του έτους και η πτώση της διαρκεί ακριβώς ένα λεπτό.

Εικόνα 5: Η μπάλα στην κορυφή του πύργου One Times Square, στο κέντρο της Νάς Υόρκης. Πηγή: de Benutzer Priwo.

Οι σφαίρες του χρόνου σήμερα αποτελούν τουριστικά εκθέματα. Πολλές ανακατεσκευάστηκαν και λειτουργούν, όχι πλέον ως φάροι του χρόνου, αλλά ως ιστορικά σύμβολα που γεννήθηκαν από τη στενή σχέση της αστρονομίας με τη ναυσιπλοΐα. Η πιο διάσημη από αυτές, η σφαίρα του Γκρίνουϊτς, πέφτει εθιμοτυπικά κάθε μέρα στη 13:00 τοπική ώρα.

Η σφαίρα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών δυστυχώς δεν υπάρχει σήμερα. Ωστόσο, η ομάδα επικοινωνίας της Αστρονομίας στα Κέντρα Επισκεπτών, με τη στήριξη της διοίκησης του ΕΑΑ, εργάζονται για την ανακατασκευή και επαναλειτουργία της σφαίρας στα πλαίσια της λειτουργίας των Κέντρων Επισκεπτών.